Tentoonstelling De Overstap maakt is onderdeel van IMPACT | PHOTOS THAT MATTER
Tentoonstelling de Overstap Indië
Voor veel gezinnen, die na de WOII van Nederlands-Indië naar Nederland kwamen, was het een gebeurtenis die heel veel IMPACT had.
In Indië was er altijd al een grote diversiteit aan afkomsten. Indonesië is een heel groot land met van zichzelf al veel bevolkingsgroepen. De vroegere kolonisten, Portugezen, Chinezen, Engelsen, Nederlanders, hadden daarnaast ook hun sporen achtergelaten. Naast diversiteit, afkomt, was er ook
een zeker standsverschil mede ingegeven door kolonisatie. Veelal waren Nederlands Indische mensen goed of redelijk gehuisvest.
Ze hadden een baan op kantoor bij een plantage of groot bedrijf.
Het was destijds niet vreemd dat er bediendes waren. Een kokkie, een tuinman een chauffeur een kindermeisje. In die tijd was dat gewoon. De WOII had een enorme IMPACT op iedereen. Mannen moesten dwangarbeid verrichten aan de Birmaspoorlijn en de minder bekende spoorlijn Pakanbaroe op Sumatra. Hun gezinnen waren uiteengerukt. Vrouwen en kinderen zaten in vrouwenkampen. Jongens vanaf 11 jaar moesten naar mannenkampen. Bekend was de harde en onmenselijke wrede manier van straffen door de Japanners.
Slachtoffers
Het grote aantal slachtoffer, per biels wel één dode. Naast overlijden door ziektes,
honger, uitputting. Ook de contractarbeiders Ramoesha’s ondergingen dit lot.
Sommige gezinnen waren gescheiden vanwege de kleur van de huid. Lichter dan werd je opgevangen in een Vrouwenkamp, donkerder dan was je Buitenkamper. In dat geval ging het vaak om de kinderen die zich zonder vader en moeder, de zware taak de andere broers en zussen in leven moesten houden, ook tijdens de “Politionele acties’, tijdens de “Bersiap tijd’.
Het groeiend nationalisme van de oorspronkelijke bewoners, bracht extra stress op. De onafhankelijkheid strijd kostte vele slachtoffers aan beide zijde. Na de machtsoverdracht op 15 augustus 1945, toen de WOII eindigde door capitulatie van Japan, was de chaos erg groot. Gezinnen zochten hun leden, moesten constateren dat er velen niet meer terugkeerden. Compleet uit elkaar geslagen en met trauma’s
moesten ze kiezen voor blijven of gaan.
De Overstap
Veel mensen hadden alles verloren, huis, goederen, kinderen, echtgenoot, geloof in een toekomst. Lethargie, “Sudah al, laat maar… ! “Of gingen juist voor de toekomst voor de kinderen. Het bracht velen toch zo ver de Overstap te maken. Opgevangen in een kamp om aan boord te kunnen. De administratieve zaken werden in de wachtkampen geregeld. Er was geen tijd om afscheid te nemen van andere familieleden. Die waren soms dagreizen van hen verwijderd. Het Rode Kruis ontfermde zich over de zieken, de fysieke oorlogsslachtoffers en geboortes die op het schip plaatsvonden.
Ook verstrekte het Rode Kruis kleding voor het nieuwe land. Natuurlijk waren de maten van de kleding niet conform de lichaamsgrootte en lengte van de mensen daar. Maar men was er dankbaar voor.
Aan boord zat men wel op elkaars lip. Waren er zoals bij veel te dicht op elkaar gepakte mensen met huilende babi’s, jengelende kinderen, nog ongenezen ziektes en onverwerkt trauma spanningen.
Onvoorbereid, onwetend, ziek en verzwakt maakten velend de reis van een paar maanden op de boot. Er waren veel “zeemansgraven”, vooral door malaria en dysenterie. Mensen, kinderen die alsnog bezweken aan de eerder geleden ziektes, ondervoeding enz.
Nederland Aankomst
Pijnlijk, toen bleek dat de Overstap voor de mannen in dienst van het Koninklijk Indisch Leger, pas na hun aan boord stappen te horen kregen te zijn ontslagen uit dit leger. Soms hoorden ze dat pas bij aankomst op de grond van aankomst. De KNIL mensen die onder Nederlandse vlag hadden gestreden kregen geen pensioen meer, geen achterstallige soldij, geen compensatie voor geleden leed, geen erkenning. Dat doet wat met veel gezinnen. De IMPACT is groot. Niet allen in korte termijn maar ook
nog jaren (75 jaar) later.
Ontvangst
De gezinnen werden van de boot vervoerd met bussen. Onbekend waarheen en hoe het er uit zou zien. Midden in de winter, sommigen nog op sandalen en een dun tropenkleed. De Ontvangst was veelal verre van hartelijk. Dit gold voor niet alleen voor de eerste groep repatrianten. Ook de latere groep, die in eerste instantie in Indonesië of Nieuw-Guinea bleef, de z.g. Repatrianten hebben jaren later eenzelfde ervaring. De opvang kampen voor deze groep mensen, hebben ook grote impact gehad op hun beleving van een nieuwe start. Vanuit de gesloten kampen in Indonesië naar voormalige kampen, waar onder erkende barre omstandigheden, de Joden tijdens de WOII waren ondergebracht. Van achter prikkeldraad naar achter prikkeldraad met een toegangspoort waar men zich moest melden. De gebrekkigheid van de barrakken, het slecht behuisd zijn en vooral de “afhankelijkheid positie “deed veel in negatieve zin. Uitzicht was er even voor een langere tijd niet.
Contractpensions.
Veel mensen werden van contract pension naar contractpension gestuurd, voor dat ze uit eindelijk een eigen huis kregen. Contractpensions waren in het leven geroepen om mensen op te vangen, niet uit solidariteit of medeleven. Het was een verdienmodel. Vele Nederlanders hadden het zelf moeilijk gehad in de oorlog om rond te komen. Dit was werkgelegenheid. Enige kennis van het land van
herkomst was voor hen niet relevant. Er was soms sprake van duidelijk racisme, van uitbuiting. En door gebrek aan kennis over de regelingen van de Nederlandse overheid, een zeer negatieve houding. Dat het Rode Kruis met van de Marshallhulp, de mensen een gift hadden gegeven voor het inrichten van huis en haard, die later door de Nederlandse regering in een “ lening van de overheid “ omgezet werd die tot op de laatste cent terugbetaald moest worden was niet algemeen bekend. Het
viel de Indische gemeenschap dan ook zwaar om uitgemaakt te worden voor “belastingvreters”.
Eigen plek
Het duurde wel even, voor dat iedereen een eigen huis, een eigen plek had. Het aanpassen deed men vooral voor de kinderen. Geen Maleis meer spreken, veel incasseren en vooral niet opvallen. Behalve op school. De kinderen kregen een zware taak. Driemaal beter te zijn, boven de vernederingen, schimperijen staan. Je eigen nest vooral niet bevuilen door onenigheid binnen de gezinnen.
Met een overlevingspakket van goede intenties zorgden ouders dat hun kinderen het beter zouden krijgen dan zij zelf. Een muur van zwijgen over het verleden. Een stil gedragen verdriet. Maar wel met ook een impact op de tweede generatie. De moed der wanhoop stil te dragen.
Tijden veranderen,
De tweede generatie heeft zich erdoorheen geknokt. Er zijn gaten gevallen in geheugen, in cultuuroverdracht, de derde generatie voelt wel dat er wat speelt, heeft gespeeld. Sommigen zoeken naar een herkenningspunt in de gevoelde cultuur verschillen. Anderen weten niets meer van het verleden en zijn opgegaan in de cultuur waarin zij opgenomen zijn. Met soms een glimp van de “roots”.
Vooral als het gaat om eten, warmte van en bij elkaar. De gastvrijheid en vriendelijkheid.
Riekje Hoffman
Januari 2021